Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар 2021 он хүртэл баримтлах үндсэн чиглэл батлах тухай /1999-05-27/

Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар
2021 он хүртэл баримтлах үндсэн чиглэл
батлах тухай

Монгол Улсын Их Хурлаас ТОГТООХ нь:

1. Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар 2021 он хүртэл баримтлах үндсэн чиглэлийг хавсралтын ёсоор баталсугай.
2. Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар 2021 он хүртэл баримтлах үндсэн чиглэлийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллахыг Улсын Их Хурлын Нийгмийн бодлогын байнгын хороо (С. Ламбаа)-нд даалгасугай.

УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДАРГА                                         Р. ГОНЧИГДОРЖ

Монгол Улсын Их Хурлын 1999 оны
38 дугаар тогтоолын хавсралт

Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар 2021 он хүртэл баримтлах
үндсэн чиглэл

Нэг. Өнөөгийн байдал,  шинэчлэлийн шаардлага
Төрөөс иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулах бодлогын салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг нь нийгмийн даатгалыг боловсронгуй болгох, ялангуяа Монгол орны онцлогт нийцсэн тэтгэврийн шинэчлэлийн бодлого хэрэгжүүлэх явдал мөн. Монгол оронд тэтгэврийг үндсэнд нь улсын төсвөөс олгож байсан хуучин тогтолцоог 1995 оноос өөрчилж, нийгмийн даатгалын хуваарилалтын зарчимд үндэслэн нийгмийн даатгалын багц хуулиудыг батлан мөрдүүлж, ажил олгогч, даатгуулагчаас төлсөн шимтгэлээс тэтгэвэр олгодог шинэ тогтолцоог хэрэгжүүлээд 3 жил гаруй болж байна.
Тэтгэврийн даатгалын хуваарилалтын тогтолцоо (орлогоороо зарлагаа нөхөх) нь хүн амын дийлэнх хэсэгнь залуу, ажилгүйдэл багатай, даатгуулагч, тэтгэвэр авагчдын тооны харьцаа тааламжтай нөхцөлд эерэг нөлөөлөл үзүүлж болох боловч өнөөдрийн ажил олгогч, даатгуулагчдын төлж байгаа шимтгэл нь хүн ам насжихийн хэрээр дундаж наслалт өсч, тэтгэвэр авагчдын тоо нэмэгдэх тэр үеийн тэтгэврийн даатгалын санг санхүүжүүлж чадахгүй болох төлөвтэй байна.
Одоогийн тэтгэврийн тогтолцооны тэтгэвэр бодох арга нь төлсөн шимтгэлтэйгээ шууд хамааралгүйгээс хуваарилалт шударга бус, хувь хүний тэтгэврийн даатгалын сангийн хөрөнгийг үнэгүйдлээс хамгаалах болон өсгөж арвижуулах механизм бүрдээгүй, эдийн засгийн шинэчлэл, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилтэй шууд уялдаагүй байгаа зэрэг сөрөг үр дагавраас зайлсхийхийн тулд хуваарилалтын тогтолцоог үе шаттайгаар хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх шаардлагатай байна.
Манай улсад макро ба микро түвшинд эдийн засгийн үзүүлэлт тогтворжоогүй, мөнгөний ханшийн уналт зогсоогүй, хөрөнгийн зах зээл, дэд бүтэц хөгжөөгүй, найдвартай хөрөнгө оруулалтын орчин бүрэлдэн тогтоогүй, банк, санхүүгийн механизм шилжилтийн үедээ байгаа зэргээс шалтгаалан хагас хуримтлалын тогтолцоонд шууд шилжих нөхцөл бүрдээгүй байна.
Тэтгэврийн даатгалын өнөөгийн тогтолцоог хагас хуримтлалын тогтолцоонд аажмаар шилжүүлэхдээ “Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн данс” (цаашид “нэрийн данс” гэх)-ны аргыг сонгох нь зохимжтой гэж үзэж байна.
2020 оноос цаашид манай улсын хүн амын дотор өндөр настны эзлэх хувь нэмэгдэж, ялангуяа 1960-аад оны хүн амын огцом өсөлтийн үеийнхэн тэтгэвэрт гарч, энэ үеийн тэтгэврийн даатгалын сангийн ачаалал хэт хүндрэх хандлагатай байна. Хүн амын бүтцийн хувьд 35 хүртэлх насны залуучууд нийт хүн амын болон эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын дийлэнх олонхийг эзэлж байгаа боловч энэ нь 2011 оноос буурч, ажлын байр дутагдалтай, ажилгүйдэл зохих түвшингээс дээгүүр, заавал даатгалд хамрах хүрээ мэдэгдэхүйц өсөх магадлал багатай зэрэг бодит нөлөөллүүдээс шалтгаалан тэтгэврийн даатгалын одоогийн тогтолцоог хагас хуримтлалын тогтолцоонд үе шаттайгаар шилжүүлэх  шаардлага урган гарч байна.
Тэтгэврийн тогтолцооны одоогийн хямралаас гарах, төлсөн шимтгэлээ хуримтлалын зарчмаар өсгөж тэтгэвэртээ бүрэн эргүүлж авах иргэдийн сонирхолыг хөхүүлэн дэмжих, нийгмийн даатгалын хуримтлалыг эдийн засгийн идэвхтэй хөгжлийн бодлоготой шууд уялдуулах, нийгмийн шударга хуваарилалтыг баталгаажуулах зэрэг нийгмийн ирээдүйн хөгжлийн хэрэгцээ, шаардлагыг иш үндэс болгон Монгол Улсын төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах үндсэн чиглэлийг тодорхойлох нь зүйтэй юм.

Хоёр. Үндсэн үзэл баримтлал

1. Тэтгэврийн даатгалын тогтолцооны  хуваарилалтын одоогийн зарчмыг үе шаттайгаар хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлнэ. Алс ирээдүйд бүх нийтийг хамарсан бүрэн хуримтлалын тогтолцооны зарчмаар тэтгэвэр авах нөхцөл, боломжийг эртнээс хангах нь тэтгэврийн шинэчлэлийн үндсэн зорилт мөн.
2. Хагас хуримтлалын зарчимд шууд шилжих эдийн засаг, санхүү, хөрөнгийн зах зээлийн таатай орчин нөхцөл бүрдээгүй байгааг иш үндэс болгон тэтгэврийн даатгалын хуваарилалтын одоогийн тогтолцоонд нэрийн дансны аргыг хэрэглэж, 2005 оноос хойш хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжих угтвар нөхцөл бүрдүүлнэ.
3. Эдийн засгийн хөгжил, хөрөнгийн зах зээлийн таатай орчин бүрдсэн нөхцөлд хагас хуримтлалын тогтолцоог аажмаар бүрэн хуримтлалын тогтолцоо болгон өөрчлөх зорилтыг 2021 оноос хойш тавина.
4. Тэтгэврийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхдээ 1960 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс өмнө төрсөн хүмүүст хуучин журмаар, түүнээс хойш төрсөн хүмүүст бүх төлсөн шимтгэлээс нь тооцож тэтгэврийг бодож олгох нь зохимжтой гэж үзэж байна. 1960 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдөр ба түүнээс хойш төрсөн хүмүүсийн ажилласан бүх хугацаанд төлсөн байвал зохих шимтгэлийг нэрийн дансанд шилжүүлэн тооцох аргыг хэрэглэнэ.
5. Нийгмийн даатгалын хамрах хүрээг өргөтгөж, малчид, ажил олгогчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийг сайн дураараа нийгмийн даатгалд даатгуулахыг төрөөс дэмжинэ.
6. Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний улмаас тахир дутуугийн тэтгэвэр авч байсан хүмүүсийн тахир дутуу байсан хугацааны тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас тэтгэврийн даатгалын санд шилжүүлэн төлж байхыг зүйтэй гэж үзнэ.
7.     Цэргийн албан хаагчдын тэтгэвэр, тэтгэмжийн асуудлыг нийгмийн даатгалын харилцаанаас тусад нь бие даасан хуулиар зохицуулж, тэдний тэтгэвэр, тэтгэмжийг нийгмийн даатгалын сангаас бус тухайн цэргийн албан хаагчийн ажиллаж байсан байгууллага эрхлэн олгоно.

I.Тэтгэврийн нас, хөнгөлөлттэй тэтгэвэр:

1. Хүн амын насны бүтэц, дундаж наслалтын хэтийн төлөвийг харгалзан иргэдийн нийгмийн хамгааллыг баталгаатай бүрдүүлэх, нийгмийн шударга ёсыг дээдлэх, хувь хүний оролцоонд тулгуурласан тогтолцоонд шилжих зорилтыг иш үндэс болгон өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох насыг алс ирээдүйд эрэгтэйчүүд болон эмэгтэйчүүдийн хувьд адилхан байлгахыг зүйтэй гэж үзнэ.
2. Эмэгтэйчүүдийн хувьд 55 настай буюу олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн тохиолдолд 50 настайдаа өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох эрхээ өөрсдийн хүсэлтээр чөлөөтэй сонгодог болох замаар тэдний нийгмийн хамгааллыг баталгаажуулна.
3. Олон хүүхэд төрүүлсэн эхчүүдийн нийгмийн баталгааг хангах асуудлыг нийгмийн даатгалын харилцаагаар биш харин нийгмийн халамжийн бодлогын хүрээнд хуулиар зохицуулах нь илүү зохимжтой гэж үзнэ.
4. Хөдөлмөрийн хүнд, хортой, халуун нөхцөл, газрын дор ажиллаж байгаа хүмүүст хөнгөлөлттэй журмаар эрт тэтгэвэр тогтоодог одоогийн журмыг хөдөлмөрийн нөхцөл, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуйн стандартыг хангах төрийн бодлоготой уялдуулан боловсронгуй болгох замаар салбарын тэтгэврийн нэмэгдэл даатгалын тогтолцоо бий болгох асуудлыг судалж шийдвэрлэнэ.

II. Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хэмжээ,
хуримтлал:

1. Эдийн засгийн хөгжил тогтворжоогүй, хүн амын бодит орлого хангалттай биш байгаа өнөөгийн нөхцөлөөс шалтгаалан тэтгэврийн даатгалын шимтгэл 19 хувь байгааг ойрын жилүүдэд хэвээр мөрдөнө.
2. Цаашид хуримтлалын тогтолцоонд шилжихтэй холбогдуулан цалин хөлсийг нэмэгдүүлсэн нөхцөлд түүнтэй уялдаатайгаар нийт даатгуулагчийн төлөх шимтгэлийг 7.5 хувь,ажил олгогчийн төлөх шимтгэлийг 11.5 хувиар тогтооно. Үйл ажиллагааны зардал, тэтгэврийн доод хэмжээ, тэжээгч, тахир дутуугийн тэтгэвэрт зарцуулах зориулалтаар тэтгэврийн даатгалын сангийн нийт орлогын 4.0 хувийг тусгай санд төвлөрүүлнэ.
3. Хагас хуримтлалын тогтолцоонд аажмаар шилжих
   зорилгоор тэтгэврийн санд зохих нөөц хуримтлагдсан нөхцөлд 2005 оноос эхлэн төсөвт дарамт учруулахгүйгээр даатгуулагчийн төлсөн шимтгэлийн 3.0 хүртэл хувийг хуримтлалд оруулах, 2011 оноос энэ хувийг нэмэгдүүлэх асуудлыг тухайн үед нь холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулах замаар шийдвэрлэнэ.
4. Хагас хуримтлалын тогтолцоонд бүрэн шилжсэн нөхцөлд даатгуулагчийн болон ажил олгогчийн төлсөн шимтгэлийг хуримтлалд оруулна.
5. Хуримтлал    бий     болгох,     сангийн        чөлөөт үлдэгдлийг удирдахдаа гадаад, дотоодын үнэт цаасны зах зээлд оролцох, Засгийн газрын бонд, ашигтай ажиллаж байгаа компанийн хувьцаа худалдан авах, арилжааны банкинд хөрөнгө хадгалуулж өсгөх, богино хугацаатай зээл олгох зэргээр сангийн орлогыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, нийгмийн даатгалын санг үнэгүйдлээс хамгаалах найдвартай аргуудыг шаардлагатай нөхцөл бүрдсэн үед нь хууль тогтоомжоор баталгаажуулан хэрэглэнэ.

III. Шимтгэл тооцох орлогын хязгаар:

1. Тэтгэврийн даатгалын шимтгэл ногдуулах хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлогын дээд, доод хязгаар тогтоох нь зүйтэй бөгөөд энэ зарчмыг тэтгэврийн дээд, доод хэмжээг тогтоох бодлоготой уялдуулан авч үзнэ.
2. Шимтгэл ногдуулах орлогын дээд хязгаар нь шимтгэл төлсөн даатгуулагч, тэдний хөдөлмөрийн хөлсний талаархи нийгмийн даатгалын байгууллагын тайлан, мэдээг үндэслэн гаргасан улсын дундаж хөдөлмөрийн хөлсийг 3 дахин өсгөсөнтэй тэнцүү хэмжээтэй байхаар тогтооно.
3. Шимтгэл ногдуулах орлогын доод хязгаар нь нийгмийн даатгалын байгууллагын тайлан, мэдээг үндэслэн гаргасан дундаж хөдөлмөрийн хөлсний 25 хувиас багагүй байхаар тогтооно. Гэхдээ энэ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс багагүй байна.

IV. Тэтгэврийн доод хэмжээ:

1. Нэрийн дансны тэтгэврийн доод хэмжээ тогтоохтой холбогдуулан шимтгэл төлсөн байвал зохих хугацааны доод хязгаарыг 15 жилээр тогтооно. Энэ нь даатгуулагч дунджаар 30 ба түүнээс дээш жил шимтгэл төлнө гэж үзэж түүний 50 хувиас багагүй хугацаагаар шимтгэл төлөх хугацааны доод хязгаарыг тогтоох нь зохимжтой юм.
2. Тэтгэврийн доод хэмжээг 15 жил шимтгэл төлсөн бол улсын дундаж хөдөлмөрийн хөлсний 20 хувиар, 15-аас дээш жил шимтгэл төлсөн бол уг хувийг жил тутамд 0.5 хувиар өсгөн нэмэгдүүлж тогтооно.
3. Олон жил шимтгэл төлсөн даатгуулагч өндөр насалсан үедээ амьжиргаандаа хүрэлцэхүйц хэмжээний тэтгэвэр авч байх зорилгоор тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэвэр авах эрх нь 15-аас доошгүй жил шимтгэл төлсөн нөхцөлд үүсэх ба хувь тэнцүүлэх журмаар тэтгэвэр тогтоохгүй.

Гурав. Нэрийн данс хэрэглэх,
түүгээр тэтгэвэр тогтоох, олгох

1. Тэтгэврийн даатгалын хуваарилалтын зарчмаас хагас хуримтлалын зарчимд шилжихдээ 1960 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдөр ба түүнээс хойш төрсөн даатгуулагчид нэрийн данс нээнэ. Харин 1960 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс өмнө төрсөн даатгуулагч нэрийн данс нээлгэхгүйгээр  хуучин тогтолцоогоор тэтгэвэр авах эрх эдэлнэ.Нэрийн данс нээж, түүгээр тэтгэвэрт гарах хүний тэтгэвэр болон хуучин тогтолцоогоор тэтгэвэрт гарах хүний тэтгэврийн хэмжээг тэнцвэртэй байлгах зарчмыг баримтлах бөгөөд үүнтэй холбогдуулан холбогдох хуульд тухайн үед нь өөрчлөлт оруулна.
2. Нэрийн дансны эхний үлдэгдлийг тодорхойлоход тогтоосон индексээр өсгөсөн даатгуулагчийн 5 жилийн дундаж хөдөлмөрийн  хөлсөнд ногдох шимтгэлийг түүний нийт ажилласан сар (жил)-аар үржүүлж нэрийн дансанд хйисвэрээр хуримтлагдах хөрөнгийг тооцож гаргана. Өөрөөр хэлбэл 1960 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдөр ба түүнээс хойш төрсөн хүний нэрийн данс нээлгэх хүртэл ажилласан хугацаа, хөдөлмөрийн хөлсөнд ногдох шимтгэлийг нэрийн дансны эхний үлдэгдэл болгон тооцох зарчмыг баримтална.
3. Даатгуулагчийн өөрийн оролцоо, сонирхлыг хөхүүлэн дэмжих зорилгоор нэрийн дансны эхний үлдэгдэл болон түүний орлогод жил бүр хүү тооцно. Хүүг тооцоход нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн дундаж хөдөлмөрийн хөлсний сүүлийн 3 жилийн дундаж өсөлтөөр дараагийн жилийн  шимтгэлийг өсгөх зарчмыг баримтлах бөгөөд энэ нь нэрийн дансны хөрөнгийг эрсдлээс хамгаалах бодлоготой нийцэж байвал зохино.
4. Даатгуулагчийн төлсөн шимтгэл тэтгэвэрт нь бүрэн зориулагдах шударга хуваарилалтын зарчмыг үндэслэн тэтгэврийн хэмжээг бодоход шимтгэлийн нэрийн дансны эхний үлдэгдэл, нийт төлсөн шимтгэл, тооцсон хүүгийн нийлбэрийг тэтгэвэр авах дундаж хугацаанд хувааж гаргах томъёог хэрэглэнэ.
5. Тэтгэврийг мөнгөний ханшийн өөрчлөлттэй шууд
   хамааралтайгаар тогтоосон индексээр өсгөж байна.
6. Тэтгэвэр авагч нь ажил хийх тохиолдолд өөрийн хуримтлал нэгэнт бий болгосон учир анх тогтоогдсон тэтгэврээ тэтгэврийн даатгалын сангаас авах эрх эдэлнэ. Тэтгэвэр авагч ажил хийж төлсөн шимтгэлийг тэтгэврийн даатгалын санд оруулна.

Дөрөв. Нийгмийн даатгалын байгууллага

1. Нийгмийн даатгал, тэтгэврийн даатгалын хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжих үйл ажиллагаа, нэрийн дансыг хэрэглэх ажлыг нийгмийн даатгалын төв, орон нутгийн байгууллага эрхэлнэ.
2. Нийгмийн даатгалын байгууллагын бие даасан байдлыг бэхжүүлэх, цахим тооцоолуурын нэгдсэн программ хангамж, сүлжээнд холбогдох нөхцөлийг хангах зорилгоор нийгмийн даатгалын байгууллагын тогтолцоог засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээс үл хамаарсан төв, орон нутгийн салбар нэгжээс бүрдсэн, цомхон, чадварлаг алба байхаар шинэчлэн зохион байгуулна.
3. Нийгмийн даатгалын төв, орон нутгийн байгууллагын үйл ажиллагааг хагас хуримтлалын тогтолцоо нэвтрүүлэх, нэрийн дансны арга хэрэглэхэд чиглүүлэн өөрчлөн зохион байгуулж, шаардагдах боловсон хүчнийг шинээр болон давтан сургах тусгай хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ.
4. Нийгмийн даатгалын төв, орон нутгийн байгууллагыг цахим тооцоолуурын нэгдсэн сүлжээ, технологийн орчин үеийн программ хангамж, технологи, техник хэрэгслээр хангах арга хэмжээг дотоод, гадаадын хөрөнгийн эх үүсвэрээр үе шаттай хэрэгжүүлнэ.
5. Малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид болон өндөр цалин хөлс авагчид, даатгалд хамрагдаагүй бусад иргэдийн нийгмийн хамгааллыг баталгаатай болгох бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилгоор нийгмийн даатгалын сайн дурын хэлбэр, нэмэгдэл тэтгэврийн даатгалыг хуулиар тогтоосон нөхцөл, шалгуурыг үндэслэн нийгмийн даатгалын хувийн байгууллага эрхлэн гүйцэтгэхийг төрөөс дэмжинэ.